อิทานิ สงฺเขปโต สตฺถกฺกมํ ทสฺเสตุมาห-เอวํ ตาวิ’จฺจาทิ, ตาวาติ ปฐมํ, อุปยุชฺชมานตฺตาติ พฺยาปาริยมานตฺตา, วิสโย โคจโร ยตฺเถเต สฺยาทโย วิธี ยนฺเต, สห วิสเยนาติ สวิสยา, ปฐมํ กรียตีติ ปกติ ยโต สฺยาทโย วิธียนฺเต, สห ปกติยาติ สปฺปกติกา, ลิงฺคาทิกนฺติ อาทิสทฺเทน‘สลภจฺฉาย’มิจฺจาโท เอกตฺตาทิ, ลิงฺเคภวา ลิงฺคิกา-อิตฺถิวิธโย, เอกตฺถีภาโว สมาโส, เตน, สามญฺญโต สมานตฺตา, สมานตฺตนฺตุณาทิวุตฺติยา ‘‘ราชาทิวิสิฏฺเฐ ปุริสา โทวิย’วสิฏฺฐาทิวิสิฏฺเฐ อปจฺจาทิมฺหิ อตฺเถ ปวตฺตนโตฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

รตนตฺตยปณามาทิกถา สมตฺตาฯ

1. ปฐมกณฺฑวณฺณนา

สญฺญาธิการ

1. อ อาทโย

สพฺพวจนานํ สาตฺถกนิรตฺถกตฺตพฺยภิจาริตฺตา ‘อิท’นฺติอาทินา สทิฏฺฐนฺเตน สํสยมุปทสฺสิย สาตฺถกตฺตมสฺส ทสฺเสตุญฺจ ‘น ตาว…เป.… สาตฺถกตฺตา’ติ วุตฺตํ, อุมฺมตฺตกาทิวากฺยมิติ ‘ทส ทาฬิมา, ฉ อปูปา, กุณฺฑมชาชินํ, ปลาลปิณฺโฑ’อิจฺจาทิกํ, อวยวตฺถาน มญฺญมญฺญนาติ สมฺพนฺธา สมุทายตฺถาภาวโต อนตฺถกตฺตํ, อาทิวากฺยนฺติ ‘‘มโนเสฏฺฐา มโนมยา’’ติอาทิวากฺยํ, สาตฺถกตฺตํ ปนสฺส ปทตฺถาน มญฺญมญฺญาภิสมฺพนฺธสฺส ปตีติโตฯ

อถ ออาทฺยาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานฺวาขฺยานาย อิทํ วจนมิจฺจาทิวิกปฺปนฺตรสมฺภเว กถํ นิยโม วุตฺติยํ วุตฺเตนตฺเถน สาตฺถกตฺตมิจฺจาสงฺกิย เตสมิหานุปโยคิตฺตํ กเมน ปฏิปาทยิตุมาห ‘วกฺขมานตฺถเมวิท’มิจฺจาทิ,’ อาการาทโย นิคฺคหีตนฺตา’อิจฺจาทินา วุตฺติยํ วกฺขมาโน อตฺโถ ยสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ, สาธูนํ สาธุสทฺทานํ อนุสาสนํ อาขฺยานํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

สาธุสทฺทานุสาสนสงฺกาเปตฺถ ‘‘กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺรกฺเวหิธา’’ติ (4-100) อาทินา กตฺถาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานุสาสนสฺส ทสฺสนโต, ลกฺขณนฺตเรน สาธุภาวสฺส อนฺวาขฺยาตตฺตาติ อาปุพฺพาทาอิจฺจสฺมา ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (5-45) อิปฺปจฺจเย อาการโลเป จ อาทีติ ออาทิเยสนฺติ อญฺญปทตฺถสมาเส โยมฺหิ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (2-93) ‘เฏ ออาทโย’ติ, ตโย จ จตฺตาลีสา จาติ จตฺถ สมาเส ‘‘ตทมินาทีนิ’’ติ จต โลเปจ รสฺเส จ ติตาลีสาติ, ‘วณฺณ-วณฺณเน’อิจฺจสฺมา ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (5-44) อปฺปจฺจเยโยมฺหิ ฏาเทเส วณฺณาอิติ จ สิชฺฌนโต, ปโยคนิยมตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ ปเรสุ เอว ออาทิสทฺโท ปยุชฺชียตีติ เอวํ ปโยคนิยมตฺถํ, อยมฺปิ วิกปฺปนฺตร สมฺภาวนา ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี’’ติ (4-119) ปโยคนิยมสฺสา ฌายมานสฺส ทิฏฺฐตฺตา, ฐานฺยาเทสตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ฐาเน ติตาลีสวณฺณสทฺทา อาเทสา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, ตทนุรูปายาติ ฐานฺยาเทสานุรูปาย ฉฏฺฐี วิภตฺติยา, อโตเยวาติ อคมาคมิอนุรูปาย ฉฏฺฐิยา อภาวโต เยว, อคมาคมิ ภาวตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ติตาลีส วณฺณสทฺทา อาคมา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, เอเตสุปิ สงฺกา, ‘‘ยวาสเร’’ (1-30) ‘‘สุญ สสฺส’’อิติ (2-53) อาเทสาคมานํ ทสฺสเนน, อาคม ลิงฺคาภาวโตติ อุการ กการ มการานํ อภาวโต, วิเสสนวิเสสฺส ภาวตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ ออาทิสทฺโท วิเสสนํ, เต วา ตสฺเส-ติ, เอตฺถาปิ สงฺกา ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมญฺญตฺถ วิเสสนวิเสสฺส ภาวทสฺสนา, สทฺทลกฺขณา นุปโยคโตติ สทฺทลกฺขเณน สทฺทสงฺขรณสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘รูปวิเสสูป ลกฺขณาภาวา’ติ, รูปวิเสสสฺส อุปลกฺขณ นิมิตฺตํ ตสฺสอภาวาติ อตฺโถ, น หิ วิเสสน วิเสสฺสภาเว ปฏิปาทิเต ออาทฺยาทิสทฺทานํ รูปวิเสสสฺส สงฺขรณํ กตํ สิยาติ, ยทิ เอโสว สทฺทสงฺขรณนฺติ คยฺเหยฺย, ตถา สติ ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺปิ วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ นาสฺส ตทตฺถ ตาปิ สมฺภาวียเต, โลเก สีหคุณสฺส มานวเก ทสฺสนโต อุปจาเรน ‘สีโห-ยํ มานวโก’ติ ตคฺคุณชฺฌาโรโปปิ ทิสฺสติ, ตทตฺถมฺเปตํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตคฺคุณชฺฌาโรปนตฺถมฺเปตํ น โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ออาทิสทฺทสฺส, เตสํ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ วา คุโณ ออาทิตฺตาทิ, ตสฺส อชฺฌาโรปนํ-ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ วา ออาทิสทฺเทเยว วา อาโรปนํ, ตทตฺถมฺเปตํ สุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห- ‘อโตเยวา’ติอาทิ, อโตเยว รูปวิเสสูปลกฺขณา ภาวโตโย, ปกตํ สทฺทสงฺขรณํ, ยถาวุตฺต วิกปฺปนฺตราภาเว อุภยตฺถมิทํ สิยา, ตตฺถ ปริภาสตฺถํ น โหติ… ตลฺลกฺขณตฺตาภาวา อุปริวกฺขมานตฺตา จาติ ปาริเสสมาลมฺพิยาห ‘สญฺญาสญฺญิ’จฺจาทิฯ

มริยาทายมฺปกาเรจ, สมีเป วยเว ตถา;

จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ, อาทิสทฺทสฺส ทิสฺสเตติฯ

มริยาทตฺโถ เอตฺถ อาทิสทฺโทติ อาห-‘อาทิมริยาทา ภูโต’ติ, อุปลกฺขณตฺตาติ อุปลกฺขิยมานานมาการาทีนํ คหเณ การณภาเวน อปฺปธานตฺตา, เตนาห-‘อุปลกฺขณสฺสุปสชฺชนียภูตสฺสา’ติ, การิเยนาติ วณฺณสญฺญาภวนาทินา, น คุนฺนมฺปิ อานยนํ ภวติ..คุนฺนมุปสชฺชนีย ภูตตฺตา อญฺญปทตฺถสฺเสว ปธานตฺตา, สญฺญายา ภาเวติ อการสฺส วณฺณสญฺญาย อภาเว, รูปนฺติติ ตาลีสารูปํ, ติตาลีสา+วณฺณาติปทจฺเฉโท, ติตาลีส+วณฺณาติวา, สุตฺตาวยวสฺสาปิ สุตฺตสมฺพนฺธิตฺตา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) ปน วุตฺตํ, รสฺสตฺตนฺตุ ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาเคน, อิตรถา พฺยญฺชนปรสฺเสว รสฺสตฺเต ทสฺสิเต ติตาลีสอิติ อพฺยญฺชเน ปทํ น สมฺปชฺเชยฺยาติ วิญฺญายติ, อิตรีตรโยคจตฺเถ พหุวจเนน ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘เอกวจนมฺปนา’ติอาทิ, วิปฺปฏิปตฺติ อญฺญถาภาโว, รสฺส เอ โอกาเรหิ เตจตฺตาลีสกฺขรานนฺติ สมฺพนฺโธ, เอ โอกาเร หีติ สหตฺเถ ตติยา, สกฺกตานุสาเรนาติ สกฺกเต ‘‘สนฺธิ ยกฺขรานํ รสฺสา น สนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อนุสาเรน, โกจีติ สา สนปฺปสาทกโจฬิยพุทฺธปฺปิยาจริยํ ทสฺเสติ, น หิจฺจาทิํ วทโต-ยมธิปฺปาโย ‘รสฺสาอิวาติ อิวสทฺโท สาธมฺโมปมาโชตโก วา สิยา เวธมฺโมปมาโชตโก วา, ยทิ ตาว เวธมฺโมปมาโชตโก, รสฺสธมฺมสฺส เอ โอกาเรสฺว สมฺภวา เตสํ ทีฆกาลปฺปวตฺติโต เต ทีฆาเยว สิยุํ, ยทิ ปน สาธมฺโมปมาโชตโก , เตสุ รสฺสธมฺมสฺสสมฺภวา รสฺสกาลปฺปวตฺติโต รสฺสาเอว เต สิยุนฺติ ‘เอตฺถาติอาทีสุ เอ โอการานํ อุจฺจารณกาลกตํ รสฺสตฺตเมว โหตี’ติ, รสฺสกาลวนฺโตเยวาติ เอวสทฺโท โสคเต วณฺณวินิมฺมุตฺตสฺส กาลสฺเสวาภาวา วณฺณานญฺจ ปจฺจกฺข สิทฺธตฺตา ปมาณสิทฺธํ ปารมตฺถิก เม โอการานํ รสฺสกาลวนฺตตํ ทีเปติ, อตฺถาติ วทโต ปนายมธิปฺปาโย ‘เอตฺถาติอาทีสุ ยทิ เอการาทโย ทีฆาเอว สํโยคปุพฺพตฺตา รสฺสาว สิยุํตถา สติ อตฺถาติ เอตฺถาปิ ทีโฆว อากาโร สํโยคปุพฺพตฺตารสฺโส อิว อุจฺจตีติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา อุจฺจารณกาลกโตว รสฺสทีฆภาโว คเหตพฺโพ’ติ, กจฺจายนวุตฺติวณฺณนา ญาโส, ตญฺญาปเนติ พหิทฺธา อญฺเญสมกฺขรานํ ญาปเน, ปโยชนาภาวาติ เตน สาเธตพฺพสฺส กสฺสจิ อิฏฺฐสฺส อภาวมาห, กิเมตฺถ สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติ, อุทาหุ อวยเวติ อาห- ‘ปจฺเจก’นฺติ, อญฺญถา ‘รุกฺขา วน’นฺติอาทีสุ วิย สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติยํ ‘‘อิยุวณฺณา ฌลา นมสฺสนฺเต’’ (1-9) อิจฺจาทิกํ น สิชฺฌตีติ, ปจฺเจกํ วณฺณา นามโหนฺตีติ อกาโร วณฺโณ นาม โหติ อากาโร วณฺโณ นาม โหตีติอาทินา, อวยเวจฺจาทินา วุตฺติยํ อวุตฺเตปิ ‘ปจฺเจก’นฺติ วจเน สทิฏฺฐนฺตํ การณมาห, ทิฏฺฐนฺโตปนีโต ตฺยตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ, เอตฺถ หิ ปจฺเจกนฺติ อวุตฺเตปิ เทวทตฺโต โภชียตูติอาทินา ปจฺเจกํ ภุญฺชิกิริยา ปริสมาปียเต, เตนาห-‘น โจจฺจเต’ อิจฺจาทิ, อถวา สมุทาเยปิ วากฺยปริสมา ปตฺติยํ สติ สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ ‘สมุทฺเทกเทสทสฺสเนปิ สมุทฺโท ทิฏฺโฐ, ขนฺเธกเทส ภูตายปิ ปญฺญาย ปญฺญากฺขนฺโธติอาทีสุ วิย น โทโส, เตเนว วุตฺติยํ ‘ปจฺเจก’นฺติ น วุตฺตํ, วณฺณสทฺทสฺส คุณาทฺยเนกตฺถตฺเตปิ ปกรณโต อการาทโยเวตฺถ วุจฺจนฺตีติ อาห-‘วณฺณียติ’จฺจาทิ, ปกรณโตปิ อตฺโถ วิภชฺชเต, วุตฺตํ หิ–

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา เทสกาลโต;

สทฺทตฺถา วิภชียนฺเต, น สทฺทาเยว เกวลาติฯ

นนุ ฌลาทิสญฺญา วิย ลหุสญฺญํ อกตฺวา กสฺมา คุรุสญฺญา กตาติ โจทนํ มนสิ นิธาย รุฬฺหิ อนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สญฺญาสุ ฌาลาติ รุฬฺหิ สญฺญาตฺถาภาเวน โวหารสุขมตฺตปโยชนา, อนฺวตฺถสญฺญา ปน ตปฺปโยชนาปิ โหติ ตทญฺญปฺปโยชนา ปีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอว’มิจฺจาทิ, วณฺณียตี อตฺโถ เอเตหีติ วุตฺตมตฺถํ อนุคตา อนุคตตฺถา วณฺณสญฺญา ตํ, สทฺทาธิคมนียสฺสาติ สทฺเทน วิญฺญาตพฺพสฺส, วณฺณํ มูลมสฺสาติ วณฺณมูลโก-อตฺโถ, ตสฺส ภาโว วณฺณมูลกตา, อตฺถสฺส วณฺณมูลกตํ สาเธติ ‘สาปิ’จฺจาทินา, วณฺณํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ วณฺณรูปานิ-ปทานิ, สมุทาโย ปาทานํ รูปมสฺสาติ สมุทายรูปํ วากฺยํ, วิภตฺยนฺตมตฺถโชตกํ ปทํ, ปทสมุทาโย วากฺยํ, สพฺพญฺเจตมุปจาเรน วณฺณสทฺทวจนียตฺตํ คจฺฉติ วณฺณมยตฺตาติ สพฺโพปิ สมฺมุติปรมตฺถเภทภินฺโน อตฺโถ วากฺยาธิคมนีโย วณฺเณเนว วิญฺญายติ นาม ตสฺมา ยถา วุตฺตมตฺถ วิเสสทสฺสนํลหุสญฺญาย น สกฺกาติ ตทตฺถมการาทีนํ คุรุภูตา วณฺณสญฺญา กตาติ อธิปฺปาโย, สมฺมุติ สงฺเกตวเสน ปวตฺโต โวหาโร, ปรมตฺโถ สนิพฺพาโน ปญฺจกฺขนฺโธฯ อุโภหิ ปเนเตหิ ภินฺโน ตติโย โกฏฺฐาโส นาม นตฺถิ, ตถาจ วุตฺตํ–

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภตีติฯ

นนุ จ–

อปฺปกฺขรมสนฺทิทฺธํ, สสารํ คูฬฺหนิณฺณยํ;

ปสนฺนตฺถญฺจ สุตฺตนฺติ, อาหุ ตลฺลกฺขณญฺญุโนติฯ

‘‘อาทโย ติตาลีส วณฺณา’’ ‘‘ติตาลีสาทโย วณฺณา’’ติ วา วตฺตพฺพนฺติ น ตถา สติ สนฺทิทฺธํ สุตฺตํ สิยาติ, นนุ สตฺถาโท มงฺคลวจเนน ภวิตพฺพํ, อกาโร ปฏิเสธตฺโถปิ โหตีติ (น) สตฺถาโท สิทฺธสทฺทสฺโสปหิตตฺตา, อถ โหตฺว ปุพฺพา ฌาลาทิ สญฺญา, สทฺทสาธนมตฺตปฺปโยชนตฺตา ปน สพฺพวิธานสฺส ปุพฺพาจริย สญฺญาวาลเมตฺถาติ กิํ ปุนาปิ วณฺณาทิสญฺญาวิธาเนน คนฺถคารว กรเณนาติ สจฺจเมตํ, ปุพฺพาจริเยสุ ปน คารวํ ตทนุคมนญฺจ ทีเปตุํ กาจิ สญฺญาโยปฺยนฺวาขฺยายนฺเต, ยชฺเชวํ สํโยคสพฺพนามโลปาทโยปิ สญฺญา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา วตฺตพฺพาติ นนุ โภ วุตฺตเมวามฺเหหิ’กาจิ สญฺญาโย อาขฺยายนฺเต’ติ, กินฺตทาขฺยานทฺวาเรน ภวตา ตาปิ วิญฺญาตุํ น สกฺกาติ, เกสญฺจิ สาตฺถกตฺโตปิ ปติวณฺณมตฺถานุปลทฺธิโต วณฺณานมทิฏฺฐานมการาทีนมนุกติโย อิโหปทิฏฺฐาอิตฺยนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตาย โหเตวาการาทิโต วิภตฺติ, โลเปน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปนสฺสา อสฺสวนํ สนฺนิกํสวจนิจฺฉาภาวา สํหิตายานิทฺเทโส, อนุกฺกโมติ อาโทนิสฺสยา สราวุตฺตา, ตโต นิสฺสิตา พฺยญฺชนา, สเรสุปิ เอกฏฺฐานิยา อการาทโย พหุตฺตา ปฐมํ วุตฺตา ฐานานุกฺกเมน, ตโต ทฺวิชา ฐานานุกฺกเมน, เตสุปิ รสฺสาว ลหุตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ทีฆา, พฺยญฺชเนสุปิ วคฺคา พหุตฺตา ฐานปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ยการาทโย, วคฺเคสุ จ อโฆสา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต โฆสา, เตสุ จ สิถิลา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ธนิตา, ตตฺถาปิ อปฺปกตฺตา ทฺวิชา ปญฺจมา วุตฺตา, ตโต ยรลวา โฆสภูตา ฐานานุกฺกเมน, ตโต ธนิตา สการห การา, เตสุปิหกาโร เกสญฺจิ โอรโสปิ โหตีติ ทฺวิชตฺตา ปจฺฉา วุตฺโต, เกหิจิ ‘‘ลฬานมวิเสโส’’ติ ทฺวินฺนมวิเสเส วุจฺจมาเนปิ ลิปิเภเทน ฐานเภเทน จ ภินฺนตฺตา ฬกาโร วิสุํ อกฺขรภาเวน คหิโต, โสปิ โฆสภาเวน ฐานานุกฺกเมนจ หการโต ปรํ วุตฺโต นิคฺคหีตํ ปน สรตฺตาทิสพฺพวินิมฺมุตฺตตฺตา สพฺพปจฺฉา วุตฺตนฺติ อการาทีนมยมนุกฺกโม, อิมสฺเสวานุกฺกมสฺส มนสิ วิปสฺส วตฺตมานตฺตา ติตาลีสาติ คณนาปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ‘นิคฺคหีตนฺตา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ปกตํ สาธุสทฺทานฺวาขฺยานํ, น วณฺณียเต, ติ สทฺทสงฺขรณ สงฺขาต มุขฺยปฺปโยชนาภาวา, กิญฺจาปิ น วณฺณียเต, อมฺเหหิ ปน กถมการาทีนมยมนุกฺกโม อุปฺปนฺโนติ สิสฺสานํ กงฺขา วิจฺเฉทปฺปโยชนมฺปติ อนุกฺกมสทฺทสฺส อตฺถกถนพฺยาเชน วณฺณิโต เยวาติ, กรียนฺเต อุจฺจารียนฺเต เอเตนาติ กรณํ, ตตฺถ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหคฺคํ, ทนฺตชานํ เสสานํ สกฏฺฐานํ กรณํ, ปยตฺติ ปยตนํ, ตมฺปน วณฺณุจฺจารณโต อพฺภนฺตโร พาหิโย จ อุสฺสาโห, ตตฺถ อพฺภนฺตรปยตนํ-สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ สรานํ สการหการานญฺจ ผุฏฺฐตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺฐตฺตํ ยรลวานํ, พาหิยปยตนนฺตุ สํวุตกณฺฐตาทิ, ฐานโต ปจฺจาสตฺติยา วิธียมานการิยสมฺภเวน ปโยชนสมฺภวา อาห-‘ฐานมฺปนา’ติอาทิ, ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ อุปฺปตฺติวเสน วณฺณาติ ฐานํ, ‘‘เอ โอนม วณฺเณ’’ติ (1-37) สุตฺเต วณฺเณติ กถนเมว วณฺณสญฺญากรเณ ปโยชนํ, ยถาวุตฺตมตฺถมญฺญตฺร พฺยาปทิสติ’ เอว’มิจฺจาทินา, ตสฺมา ‘‘ทสาโท สรา’’อิจฺจาโท ‘เตนา’ติอาทีสุ ‘เตน สรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ กสฺมิํ สุตฺเต ปโยชนํ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สโรโลโป สเร’’จฺจาที’ติ เอวมาทินา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ญาเปติ วณฺณโลปนฺติ ญาปกํ, กสฺมา ปน’โส เจมินาว ญาปเกน สิทฺโธ’ติ วุจฺจติ นนุ ‘ตทมินาทีนิ’’ติ (1-47) สุตฺตํ ทิสฺสตีติ, (สจฺจํ) ตถาปิ ปการนฺตโรยมฺปิ วณฺณโลเป ทสฺสิโตติ วิญฺญาตพฺพํ, เอวสทฺโท ปน ‘ยทิ ญาปเกน วณฺณโลโป สิยา โส อิมินาว ญาปเกน สิทฺโธ, นาญฺเญนา’ติ อวธาเรติฯ

2. ทสา

นนุ ออาทโยติ ปฐมนฺเตนุวตฺตนฺเต กถเมตฺถ’ตตฺถา’ติ สตฺตมีนิทฺทิฏฺฐตาติ อาห-‘ตญฺจา’ติอาทิ, อตฺถวสาวิภตฺติวิปริณาเมนาติ ออาทโยติ ปฐมนฺตสฺส‘อาโท ทสา’ตฺยเนน สมฺพนฺธา สมฺพชฺฌมาเน จาธารตฺเถน ภวิตพฺพนฺติ อาธารตฺถวเสน สตฺตมี วิภตฺติยา ปริวตฺตเนนาติ อตฺโถ, อตฺถวสา สตฺตมิยา วิปริณามสมฺภวาเยวสุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ‘ตตฺถา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, อาโททสนฺนมนญฺญตฺถปวตฺติสมฺภวโต เตสํ ออาทโย วิสยภาเวนปิ สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ วุตฺตํ-‘เตสุ วิสยภูเตสู’ติ, นิทฺธารณตฺโถปิ ยุชฺชเตว… วณฺณสมุทายโต ตเทกเทสภูตาน มาโท วณฺณานํ ทสสงฺขฺยาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา, อาทิมฺหิ ทส วณฺณาติ วุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพานํ อูนปูรณตฺถมชฺฌาหาโร โหตีติ วุตฺตํ- อวฏฺฐิตา นิทฺทิฏฺฐา วา’ติ, เอกาทีน มฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ สงฺเขฺยยฺเย วตฺตนโต อาห-‘ทสสงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺนตฺตา’ติ, คยฺหุปคานํ รสฺสเอ โอวณฺณานมฺปิ กจฺจายเน วิย อปริจฺจาคา อนูนา, อคยฺหุปคานํ ตทญฺเญสํ เกสญฺจิ สรานํ ปริจฺจคา อนธิกา, ทสสทฺทสฺส สงฺเขฺยยฺย วุตฺติตฺตา ทสนฺนมฺปิ อธิกตวณฺณานญฺญตฺตา วุตฺตํ-‘ทสนฺนมฺปี’ติอาทิ, สยํ ปุพฺพา’ราช=จิตฺติยํ’ตีสฺมา กฺวิมฺหิ อนฺตโลเป สมาเส จ ตทมินาทิตฺตา นิรุตฺตินเยน วา สรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ, ‘สร-คติหิํ สาจินฺตาสุ’ อิจฺจสฺมา อปฺปจฺจเยน วา นิปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห=‘สยํ ราชนฺตี’ติอาทิฯ

3. ทฺเวทฺเว

เตติ’อาโท’ติ สตฺตมฺยนฺตตฺตา อปเร ทฺเว ปรามสติ, เหฏฺฐา วิยาติ เหฏฺฐา วุตฺตํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามํ อุปเมติ, อโตว วิญฺญายมานตฺถวเสน เตสุ’ติ วุตฺตํ, เตสุติ ปน นิทฺธารณตฺตวิวจฺฉายํ ตมฺปิ สมฺภวตีติ เตสํ วณฺณานํ มชฺเฌ ทฺเวทฺเวติ ทฺวิสงฺขฺยาย นิทฺธารณตฺโถปิ เวทิตพฺโพ, วิจฺฉายํ วุตฺติ ยสฺส โส วิจฺฉาวุตฺติ-ทฺวิสทฺโท, วิจฺฉาวุตฺติตา จาสฺส สวณฺณตฺตคุเณน ทฺวินฺนํ (‘พฺยาปิตุ) มิฏฺฐตฺตา, กเมนาวฏฺฐิเตติ อิมินา อการาทิวณฺณปฺปพนฺธสฺส อนาทิกาลสิทฺธํ กมสิทฺธตฺตมาหฯ นนุ สมานา วณฺณา สวณฺณาตฺยนฺวตฺเถ สวณฺณสทฺเท สติ กตํ รสฺสทีฆานํ สวณฺณสญฺญา สิยา… อสมานตฺตา เอเตสนฺติ, เนตทตฺถิวณฺณปฺปพนฺธสฺส กมสิทฺธตฺตา วจนพเลเนวาสมานานมฺปิ โหเตวาติ, เนวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตํ‘‘ทฺเวทฺเว สวณฺณา’’ติ สุตฺตสฺส ตาทิสสามตฺถิยสพฺภาเว [สพฺภาเวน (โปตฺถเก)] วิเสสการณาภาวาติ อาห‘สมานตฺตมฺปนา’ติอาทิฯ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ วณฺณา จิตฺตชตฺเตปิ อภิพฺยตฺติ วเสนาติ ฐานํ กณฺฐาทิ, เตน กตนฺติ สมาโส, กณฺฐตาตุ อิติ จตฺเต ปาณฺยงฺคตฺตา นปุํสกตฺตํฯ ปญฺจเมหิ วคฺคปญฺจเมหิฯ อนฺตฏฺฐากีติ วคฺคานมนฺเต ติฏฺฐนฺตีติ อนฺตฏฺฐา, ตาหิ, ยุตฺตสฺสาติ พฺรหฺมจริยา, คุยฺห’นฺติอาทีสุ ยุตฺตสฺสฯ เกจีติ อนิยเมน วุตฺตํ, เต ปน–

‘‘หกาโร ปญฺจเมเหว, อนฺตฏฺฐาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิญฺเญยฺโย, กณฺฐโช ตทสํยุโต’’ติ วทนฺติฯ